Kompozytorzy

Carl Philipp Emanuel Bach

Klawesyn
Skrzypce
String ensemble
Orkiestra
Flet
Klawikord
Głos
Fortepian
Wiolonczela
Mixed chorus
Sonata
Koncert
Piece
Religious music
Fantazja
Rondo
Symfonia
Wariacja
Taniec
Passion
alfabetem
SolfeggiettoFlute Sonata in A minor, H.562 (Flute Sonata a-moll, H.562)Flute Sonata in E-flat major, BWV 1031 (Flute Sonata E-dur BWV 1031)Violin Sonata in G minor, H.542.5 (Sonata skrzypcowa g-moll, H.542.5)Duet for Flute and Violin, H.598 (Duet na flet i skrzypce, H.598)Oboe Sonata in G minor, H.549 (Obój Sonata g-moll, H.549)4 Pieces for Anna Magdalena Bach, H.1 (4 sztuk dla Anny Magdaleny Bach, H.1)Magnificat in D major, H.772 (Magnificat D-dur, H.772)Clavier-Sonaten für Kenner und Liebhaber, Wq.55-59, 61 (Clavier Sonaty dla koneserów i amatorów Wq.55-59, 61)Flute Sonata in G major, H.550 (Flute Sonata G-dur, H.550)12 Variations über die Folie d'Espagne, H.263 (12 Wariacje na temat filmu d'Espagne, H.263)Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen, H.868, 870 (Esej o prawdziwej sztuki grania klawiatury H.868, 870)Flute Sonata in A minor, H.555 (Flute Sonata a-moll, H.555)Trio Sonata in B-flat major, H.578 (Trio Sonata B-dur, H.578)12 Kleine Stücke, H.600 (12 Little Pieces, H.600)Duet for Clarinets in C major, H.636 (Duet dla klarnetów w C-dur, H.636)Keyboard Sonata in A major, H.186 (Sonata A-dur klawiatura, H.186)Flute Sonata in E minor, H.551 (Flute Sonata e-moll, H.551)6 Harpsichord Sonatas, Wq.49 (6 Klawesyn Sonaty, Wq.49)Adagio in D minor, H.352Fantasia and Fugue in C minor, H.75.5 (Fantazja i Fuga c-moll H.75.5)6 Harpsichord Sonatas, Wq.48 (6 Klawesyn Sonaty, Wq.48)Flute Sonata in D major, H.561 (Flute Sonata D-dur, H.561)Fantasia in C major, H.284 (Fantazja C-dur, H.284)Quartet in A minor, H.537 (Kwartet a-moll, H.537)6 Sonaten für Kenner und Liebhaber, Wq.556 Keyboard Sonatas, Wq.50 (6 Sonaty klawiszowe, Wq.50)Flute Concerto in D minor, H.484.1 (Koncert fletowy d-moll, H.484.1)Fantasia in F-sharp minor, H.300 (Fantazję f-moll, H.300)Trio Sonata in F major, H.588 (Trio Sonata F-dur, H.588)Harpsichord Concerto in D minor, H.427 (Klawesyn Koncert d-moll, H.427)Quartet in D major, H.538 (Kwartet D-dur, H.538)Trio Sonata in C minor, H.579 (Trio Sonata c-moll, H.579)Symphony in D major, H.663 (Symfonia D-dur, H.663)Flute Sonata in B-flat major, H.552 (Flute Sonata B-dur, H.552)Clavierstück für die rechte oder linke Hand allein, H.241 (Clavierstück tylko dla prawej lub lewej strony, H.241)Die Auferstehung und Himmelfahrt JesuSolfeggio in A major, H.222 (Solfeggio A-dur, H.222)6 Keyboard Sonatas, Wq.63 (6 Sonaty klawiszowe, Wq.63)Clavierstücke verschiedener Art, Wq.112 (Clavierstücke z różnych rodzajów Wq.112)Keyboard Sonata in B minor, H.245 (Sonata h-moll klawiatura, H.245)Symphony in D major, H.651 (Symfonia D-dur, H.651)Oboe Concerto in B-flat major, H.466 (Obój Koncert B-dur, H.466)6 Keyboard Sonatas, Wq.52 (6 Sonaty klawiszowe, Wq.52)Keyboard Sonata in A major, H.133Keyboard Sonata in A minor, H.247 (Sonata a-moll klawiatura, H.247)Symphony in F major, H.665 (Symfonia F-dur, H.665)Trio Sonata in B-flat major, H.587 (Trio Sonata B-dur, H.587)Collection of 5 Pieces (Kolekcja 5 sztuk)Arietta con variazioni (Arietta z wariacjami)Symphony in E-flat major, H.664 (Symfonia E-dur, H.664)Geistliche Gesänge, H.749, 752 (Pieśni religijne, H.749, 752)Keyboard Sonata in A minor, H.131 (Sonata a-moll klawiatura, H.131)Trio Sonata in F major, H.576 (Trio Sonata F-dur, H.576)Psalmen mit Melodien, H.733Die Israeliten in der Wüste (Izraelici na pustyni)Kurze und leichte Klavierstücke, Wq.113 (Szybkie i łatwe Piano Pieces, Wq.113)Trio Sonata in B-flat major, H.584 (Trio Sonata B-dur, H.584)Violin Sonata in C minor, H.514 (Skrzypce Sonata c-moll, H.514)Solfeggio in E-flat major, H.221 (Solfeggio w E-dur, H.221)Symphony in E minor, H.6536 Keyboard Sonatas, Wq.53 (6 Sonaty klawiszowe, Wq.53)Keyboard Sonata in C minor, H.121 (Sonata c-moll klawiatura, H.121)Keyboard Sonata in G minor, H.21 (Keyboard Sonata g-moll H.21)6 Keyboard Sonatas, Wq.51 (6 Sonaty klawiszowe, Wq.51)Violin Sonata in B minor, H.512 (Skrzypce Sonata h-moll, H.512)Prelude and 6 Organ Sonatas, Wq.265 (Preludium i 6 Organowej Sonaty, Wq.265)Rondo in A minor, H.262 (Rondo a-moll, H.262)Sonatina in D minor, H.461 (Sonatina d-moll, H.461)2 Sonaten, 2 Fantasien und 2 Rondos für Kenner und Liebhaber, Wq.59Keyboard Sonata in G minor, H.47 (Keyboard Sonata g-moll H.47)Fantasia in D minor, H.195 (Fantazja d-moll, H.195)Geistliche Oden und Lieder I, H.686 (Duchowe ody i pieśni I, H.686)3 Sonaten und 3 Rondos für Kenner und Liebhaber, Wq.56Heilig, H.778Fantasia in F major, H.279 (Fantazja F-dur, H.279)Keyboard Sonata in F minor, H.173 (Sonata f-moll klawiatura, H.173)Keyboard Sonata in G minor, H.118 (Sonata g-moll klawiatura, H.118)Rondo in E-flat major, H.288 (Rondo Es-dur, H.288)Keyboard Sonata in C major, H.244 (Sonata C-dur klawiatura, H.244)Keyboard Sonata in C major, H.41 (Keyboard Sonata C-dur H.41)Flute Concerto in G major, H.445 (Koncert fletowy G-dur, H.445)3 Sonaten und 3 Rondos für Kenner und Liebhaber, Wq.57Keyboard Sonata in A major, H.174 (Sonata A-dur klawiatura, H.174)Keyboard Sonata in G major, H.246 (Sonata G-dur klawiatura, H.246)Keyboard Sonata in B minor, H.32.5 (Sonata klawiatury moll H.32.5)Keyboard Sonata in F major, H.55 (Sonata F-dur klawiatura, H.55)Les langueurs tendres, H.110 (Miękkie rozmarzenie, H.110)Keyboard Sonata in G major, H.15 (Keyboard Sonata G-dur H.15)Arioso con 7 Variazioni, H.54 (Arioso 7 z wariacjami, H.54)Keyboard Sonata in D minor, H.53 (Keyboard Sonata d-moll H.53)Keyboard Sonata in B minor, H.132 (Sonata h-moll klawiatura, H.132)Keyboard Sonata in G major, H.119 (Sonata G-dur klawiatura, H.119)6 Keyboard Sonatas, Wq.54 (6 Sonaty klawiszowe, Wq.54)Keyboard Sonata in C major, H.59 (Keyboard Sonata C-dur H.59)Keyboard Sonata in D major, H.177 (Sonata D-dur klawiatura, H.177)2 Sonaten, 2 Fantasien und 2 Rondos für Kenner und Liebhaber, Wq.61La Xénophone et La Sybille, H.123Keyboard Sonata in G major, H.187 (Sonata G-dur klawiatura, H.187)Keyboard Sonata in D minor, H.38 (Keyboard Sonata d-moll H.38)Keyboard Sonata in D minor, H.208 (Sonata d-moll klawiatura, H.208)Keyboard Sonata in B-flat major, H.282 (Klawiatura w Sonata B-dur, H.282)Keyboard Sonata in F major (Sonata F-dur klawiatura)Keyboard Sonata in E minor, H.66 (Keyboard Sonata e-moll H.66)2 Sonaten, 2 Fantasien und 3 Rondos für Kenner und Liebhaber, Wq.58Keyboard Sonata in D minor, H.128 (Sonata d-moll klawiatura, H.128)Keyboard Sonata in B-flat major, H.2 (Klawiatura w Sonata B-dur, H.2)Keyboard Sonata in F major, H.269 (Sonata F-dur klawiatura, H.269)Keyboard Sonata in E minor, H.287 (Sonata e-moll klawiatura, H.287)Keyboard Sonata in F major, H.130 (Sonata F-dur klawiatura, H.130)Keyboard Sonata in E minor, H.281 (Sonata e-moll klawiatura, H.281)Keyboard Sonata in B-flat major, H.211 (Klawiatura w Sonata B-dur, H.211)Keyboard Sonata in D minor, H.60 (Keyboard Sonata d-moll H.60)Keyboard Sonata in F minor, H.40 (Sonata f-moll klawiatura, H.40)Keyboard Sonata in B-flat major, H.116 (Klawiatura w Sonata B-dur, H.116)Keyboard Sonata in E-flat major, H.78 (Klawiatura w Sonata Es-dur, H.78)Rondo in C major, H.260 (Rondo C-dur, H.260)Trio Sonata in E minor, H.577 (Trio Sonata e-moll, H.577)Rondo in G major, H.271 (Rondo G-dur, H.271)Trio Sonata in C major, H.571 (Trio Sonata C-dur, H.571)Keyboard Sonata in D minor, H.105 (Sonata d-moll klawiatura, H.105)Keyboard Sonata in A major, H.270 (Sonata A-dur klawiatura, H.270)Harpsichord Concerto in G minor, H.442 (Klawesyn Koncert g-moll, H.442)Keyboard Sonata in E minor, H.176 (Sonata e-moll klawiatura, H.176)Geistliche Oden und Lieder II, H.696 (Duchowe ody i pieśni II, H.696)46 Anfangsstücke, Wq.259Oboe Concerto in E-flat major, H.468 (Obój Koncert E-dur, H.468)Keyboard Sonata in F major, H.58 (Sonata F-dur klawiatura, H.58)Rondo in D major, H.261 (Rondo D-dur, H.261)Keyboard Sonata in E major, H.39 (Keyboard Sonata E-dur H.39)Fantasia in G major, H.223 (Fantazja G-dur, H.223)Keyboard Concerto in G major, H.444Keyboard Sonata in B-flat major, H.51 (Klawiatura w Sonata B-dur, H.51)La Caroline, H.98Der Wirt und die Gäste, H.699 (Gospodarz i goście, H.699)Trio Sonata in A minor, H.572 (Trio Sonata a-moll, H.572)La Capricieuse, H.113Harpsichord Concerto in F major, H.443 (Klawesyn Koncert F-dur, H.443)Keyboard Concerto in E-flat major, H.446Trio Sonata in G major, H.583 (Trio Sonata G-dur, H.583)Fugue in A major, H.101 (Fuga A-dur, H.101)Variations on 'Ich schlief da träumte mir', H.69Harpsichord Sonata in B-flat major, H.25 (Klawesyn Sonata B-dur, H.25)Presto in C minor, H.230 (Presto c-moll, H.230)Symphony in G major, H.648Concerto for Harpsichord and Fortepiano in E-flat major, H.479 (Koncert na klawesyn i fortepian w E-dur, H.479)Keyboard Sonata in E major, H.213 (Keyboard Sonata E-dur H.213)Trio Sonata in D major, H.575 (Trio Sonata D-dur, H.575)Keyboard Sonata in E major, H.117 (Keyboard Sonata E-dur H.117)Die letzten Leiden des Erlösers, H.776 (Ostatnich cierpienia Odkupiciela, H.776)Sonatina in E-flat major, H.462 (Sonatina w E-dur, H.462)Rondo in F major, H.266 (Rondo F-dur, H.266)Symphony in C major, H.649Trio Sonata in B minor, H.567La Complaisante, H.109 (Samozadowolenie, H.109)Verzeichnis des musikalischen Nachlasses, Wq.279 (Katalog nieruchomości, Wq.279 muzycznej)Fantasia in D minor, H.224Allegretto con variazioni, H.65La Boehmer, H.81Fugue in D minor, H.996 Variations on a Canzonette, H.275La Journalière, H.112Neue Melodien, H.781 (Nowe melodie, H.781)Menuet con 5 Variazioni, H.44Fantasia in F-sharp minor, H.536 (Fantazja f-moll, H.536)L'Irrésolue, H.111 (Niezdecydowany, H.111)Harpsichord Concerto in A major, H.410 (Klawesyn Koncert A-dur, H.410)Litanies, H.780 (Litanie, H.780)La Stahl, H.94La Gause, H.82Solo per il Cembalo, H.16Harpsichord Concerto in E minor, H.418 (Klawesyn Koncert e-moll, H.418)Fantasia in C major, H.291 (Fantazja C-dur, H.291)Concerto for 2 Harpsichords in F major, H.408 (Koncert na dwa klawesyny w F-dur, H.408)L'Aly Rupalich, H.95Petites Pieces per il Cembalo Solo (Petites utwory na klawesyn solo)Harpsichord Concerto in D minor, H.420 (Klawesyn Koncert d-moll, H.420)Flute Sonata in G major, H.564La Bergius, H.90La Gabriel, H.97L'Auguste, H.122L'Ernestine, H.124Symphony in G major, H.666 (Symfonia G-dur, H.666)La Gleim, H.89La Philippine, H.96La Borchward, H.79La Louise, H.114Quartet in G major, H.539La Prinzette, H.91La Pott, H.803 Keyboard Trios, Wq.90Arioso con 6 variazioni, H.351Harpsichord Concerto in F major, H.454 (Klawesyn Koncert F-dur, H.454)Keyboard Sonata in C major, H.17Fantasia sopra 'Jesu meines Lebens Leben', H.639Abschied von meinem Silbermannischen Claviere in einem Rondo, H.272Keyboard Sonata in A major, H.19Harpsichord Concerto in D major, H.421 (Klawesyn Koncert D-dur, H.421)Keyboard Sonata in E minor, H.13Harpsichord Concerto in G major, H.405 (Klawesyn Koncert G-dur, H.405)Trio Sonata in D minor, H.569 (Trio Sonata d-moll, H.569)Harp Sonata in G major, H.563Harpsichord Concerto in C minor, H.448 (Klawesyn Koncert c-moll, H.448)Harpsichord Concerto in C minor, H.441 (Klawesyn Koncert c-moll, H.441)Cello Concerto in A minor, H.432 (Koncert wiolonczelowy a-moll, H.432)Harpsichord Concerto in A major, H.411 (Klawesyn Koncert A-dur, H.411)Harpsichord Concerto in B-flat major, H.429 (Klawesyn Koncert B-dur, H.429)Fugue in G minor, H.101.5Keyboard Sonata in B-flat major, H.18Harpsichord Concerto in B-flat major, H.447 (Klawesyn Koncert B-dur, H.447)Harpsichord Concerto in A major, H.422 (Klawesyn Koncert A-dur, H.422)Keyboard Sonata in D major H.42Keyboard Sonata in E-flat major, H.16Fantasia in G minor, H.2253 Keyboard Sonatas, Wq.266Harpsichord Concerto in A minor, H.403Sonatina in D major, H.449Harpsichord Concerto in G major, H.412 (Klawesyn Koncert G-dur, H.412)12 Variations on 'Colin a peine à seize ans', H.226Harpsichord Concerto in F major, H.415 (Klawesyn Koncert F-dur, H.415)Keyboard Sonata in G Major, H.23Alla polacca in D major, H.217Fugue in E-flat major, H.102Lukas-Passion, H.80016 Trio SonatasFlute Sonata in E major, H.506Passions (Pasje)Fugue in F major, H.100 (Fuga F-dur, H.100)Minuet in E-flat Major, H.171Anbetung dem Erbarmer, H.807Menuet in C major, H.216Viola da Gamba Sonata in G minor, H.510 (Viola da Gamba Sonata g-moll, H.510)Keyboard Sonata in F major, H.240Menuet in F major, H.218Symphony in E major, H.662 (Symfonia E-dur, H.662)6 Keyboard Sonatas, Op.1 (6 Sonaty klawiszowe, Op.1)Keyboard Sonata in C minor, H.209Keyboard Sonata in G minor, H.210Keyboard Sonata in A minor, H.61Preludio per organo in D major, H.107Sonata für das Bogenklavier, H.280Symphony in C major, H.659 (Symfonia C-dur, H.659)Trio Sonata in A major, H.5706 Fugues, Wq.119/2-7Keyboard Sonata in F major, H.52Violin Sonata in B-flat major, H.513Trio Sonata in C major, H.573Matthäus-Passion, H.782Keyboard Trio in A major, H.527Keyboard Trio in D major, H.530Violin Sonata in F major, H.511Harpsichord Concerto in D major, H.414Keyboard Trio in E minor, H.529Keyboard Trio in C major, H.526Keyboard Sonata in E major, H.83Keyboard Trio in C major, H.534Keyboard Trio in E-flat major, H.528Matthäus-Passion, H.790Trio Sonata in G major, H.574Harpsichord Concerto in D major, H.478Harpsichord Concerto in C major, H.423Keyboard Trio in A minor, H.522Keyboard Trio in B-flat major, H.525Harpsichord Concerto in E-flat major, H.404Harpsichord Concerto in D major, H.433Harpsichord Concerto in F major, H.470Harpsichord Concerto in G major, H.477Keyboard Trio in C major, H.524Keyboard Trio in E minor, H.531Keyboard Trio in G major, H.52320 Oden mit MelodienKeyboard Trio in F major, H.533AlbumKeyboard Sonata in F major, H.136Keyboard Trio in D major, H.5322 Trio Sonatas (2 Trio Sonaty)4 Keyboard Trios, Wq.916 Harpsichord Concertos, Wq.43 (6 Klawesyn Concertos, Wq.43)6 Keyboard Trios, Wq.89 (6 Klawiatura Tria, Wq.89)Cello Concerto in B-flat major, H.436Divertimento in D major, H.641 (Divertimento D-dur, H.641)Divertimento in G major, H.642 (Divertimento G-dur, H.642)Flute Concerto in A major, H.438Flute Concerto in A minor, H.431Flute Sonata in C major, H.515 (Flute Sonata C-dur, H.515)Harpsichord Concerto in A minor, H.430 (Klawesyn Koncert a-moll, H.430)Harpsichord Concerto in B minor, H.440Harpsichord Concerto in C major, H.476Harpsichord Concerto in C minor, H.407 (Klawesyn Koncert c-moll, H.407)Harpsichord Concerto in C minor, H.474 (Klawesyn Koncert c-moll, H.474)Harpsichord Concerto in D major, H.472Harpsichord Concerto in D minor, H.425Harpsichord Concerto in E major, H.417 (Klawesyn Koncert E-dur, H.417)Harpsichord Concerto in E-flat major, H.469Harpsichord Concerto in E-flat major, H.473Harpsichord Concerto in F major, H.471Harpsichord Concerto in G major, H.475Johannes-Passion, H.785Markus-Passion, H.783Markus-Passion, H.791Matthäus-Passion, H.786Minuet in A major, H.169 (Menuet A-dur, H.169)Musikalisches VielerleySonatina in B-flat major, H.459 (Sonatina w B-dur, H.459)Sonatina in C major, H.458Sonatina in C major, H.460 (Sonatina C-dur, H.460)Sonatina in D major, H.453Trio Sonata in D minor, H.590Viola da Gamba Sonata in D major, H.559Violin Sonata in D minor (Sonata skrzypcowa d-moll)Violin Sonata in D minor, H.503Cello Concerto in A major, H.439Symphony in A major, H.660 (Symfonia A-dur, H.660)Symphony in B minor, H.661 (Symfonia h-moll, H.661)Symphony in B-flat major, H.658 (Symfonia B-dur, H.658)Symphony in G major, H.657 (Symfonia G-dur, H.657)
Wikipedia
Carl Philipp Emanuel Bach (ur. 8 marca 1714 w Weimarze, zm. 14 grudnia 1788 w Hamburgu) – niemiecki kompozytor, pianista i klawesynista, drugi z synów Johanna Sebastiana Bacha, zwany Bachem berlińskim lub hamburskim.
Urodził się jako drugi z synów Johanna Sebastiana Bacha i jego pierwszej żony Marii Barbary. Naukę rozpoczął w Köthen. Kontynuował ją następnie w gimnazjum w Lipsku. W 1731 roku rozpoczął studia prawnicze. Uzupełniał je potem we Frankfurcie nad Odrą (od 1734 do 1738). Po ich zakończeniu zdecydował się poświęcić muzyce, otrzymawszy propozycję pracy od księcia Ferdynanda. W swojej Autobiografii podawał, że muzyki uczył się tylko u swojego ojca i w wieku 11 lat potrafił już zagrać a vista wszystkie jego dzieła na instrumenty klawiszowe. Obowiązki służbowe nie pozwalały mu podróżować, w czasach gdy większość muzyków starała się studiować we Włoszech.
Przez ok. 30 lat (w latach 1738–68) był nadwornym klawesynistą króla Fryderyka II w Berlinie i Poczdamie. W 1744 roku poślubił Johannę Marię Dannemann. Z trojga dzieci z tego małżeństwa, które dożyły dorosłości, żadne nie zostało muzykiem.
W 1768 roku objął po swym ojcu chrzestnym, Georgu Philippie Telemannie, stanowisko kantora w Hamburgu, co obejmowało obowiązki dyrektora muzyki w pięciu kościołach oraz naukę w gimnazjum. Zmarł w Hamburgu i został pochowany w tamtejszym kościele św. Michała – jego grób do dziś jest dostępny dla zwiedzających.
Jest autorem prawie 900 utworów. Komponował przede wszystkim koncerty, sonaty i fantazje na klawesyn, którego był wybitnym wirtuozem. Pisał również pieśni i symfonie. Skomponował prawie dwieście sonat na instrumenty klawiszowe (klawesyn, klawikord, fortepian), przyczyniając się do ewolucji tej formy. Popularność zdobyła jego szkoła gry na instrumentach klawiszowych Versuch über die wahre Art das Klavier zu spielen, wydana w 1753 roku oraz jej druga część w 1762 roku.
Był jednym, obok swojego brata Johanna Christiana, z najwybitniejszych reprezentantów stylu galant (rokoko). Jego dzieła jednak wykraczają poza błyskotliwość, lekkość dworskiego galant. Zdradzają nawiązania do muzyki ludowej, są emocjonalnie pogłębione, bardziej żarliwe emocjonalnie. Stąd wielu muzykologów uważa Carla Philippa Emanuela Bacha za prekursora, a następnie jednego z najwybitniejszych przedstawicieli stylu Sturm und Drang w muzyce. W porównaniu z twórczością ojca, Johanna Sebastiana Bacha, w większości polifoniczną, sakralną, twórczość C.P.E. Bacha jest biegunowo odmienna: charakteryzuje się zwrotem ku świeckiej lekkości, dworskiej elegancji, homofonii, kształtującym się dopiero homofonicznym formom kształtowania myśli muzycznej (allegro sonatowe, tańce, formy wariacji tematycznej).
Wpływ Carla Philippa Emanuela na muzykę niemiecką był olbrzymi, szczególnie na kompozytorów wczesnoklasycznych. Joseph Haydn zetknął się z pierwszymi sześcioma sonatami na instrument klawiszowy C.P.E. Bacha już jako dwudziestolatek, około 1752 roku. Wywarły one na nim niezwykłe wrażenie, co później podkreślał w rozmowach z Albertem Christophem Diesem. Wysoko jego sztukę cenili: Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven, Johannes Brahms.
Spośród kilku istniejących katalogów dzieł C.P.E. Bacha najbardziej rozpowszechnione są dwa: katalog Alfreda Wotquenne’a z 1905 roku (w skrócie „Wq”) oraz nowszy katalog tematyczny Eugene’a E. Helma z 1989 roku (w skrócie H).